Yr Athro Hermann Ethé

Fel y nodwyd ar ein Blog ar 11 Rhagfyr 2013, digidwyd deunydd o Archifau a Chasgliadau Arbennig Hugh Owen llynedd a’u cynnwys yn y prosiect Y Rhyfel Byd Cyntaf a’r Profiad Cymreig sy wedi ei leoli yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru: http://cymru1914.org/cy. Eleni byddwn yn gosod ar dudalennau gwe ein Casgliadau Arbennig erthyglau fydd yn gosod y deunyddiau hyn yn eu cyd-destun hanesyddol.

Ethé (ar y chwith â’r farf) gydag aelodau eraill o staff Coleg Prifysgol Cymru Aberystwyth.

Mae’r erthygl gyntaf sy’n ymwneud â’r Athro Hermann Ethé, Athro Ieithoedd Dwyreiniol yng Ngholeg Prifysgol Cymru Aberystwyth ar ddechrau’r Rhyfel Byd Cyntaf, a’r ymgyrch leol i’w symud o’r Brifysgol, yn awr ar gael ar dudalennau’r Casgliadau Arbennig: http://www.aber.ac.uk/cy/is/collections/special-collections/ww1/.

Rydym yn ddiolchgar iawn i Christopher T. Husbands, Darllenydd Emeritws, Ysgol Economeg a Chymdeithaseg Gwleidyddol Llundain, am ganiatáu i ni atgynhyrchu’r adran ar Hermann Ethé o’i astudiaeth hirach, German-/Austrian-origin Professors of German in British universities during the First World War: the lessons of four case studies.

Cyfreithiau Grágás Gwlad yr Iâ

Tudalen teitl y gyhoeddiad 1829.

Grágás yw’r enw a roddir i gasgliad o gyfreithiau sy’n dyddio o gyfnod Cymanwlad Gwlad yr Iâ (rhwng 980 a 1262). Yn wreiddiol roedd y rhain yn gyfreithiau llafar, a byddai traean ohonynt yn cael eu hadrodd yng nghyfarfod blynyddol yr Alþingi – senedd genedlaethol Gwlad yr Iâ – dros gyfnod o dair blynedd. Ym 1117 fe’u cofnodwyd yn ysgrifenedig, ond erbyn y Canol Oesoedd roedden nhw ond ar gael mewn dau ddarn o lawysgrif, a oedd weithiau’n gwrthddweud ei gilydd. Erbyn yr 16eg ganrif disgrifiwyd cyfreithiau Cymanwlad Gwlad yr Iâ fel ‘Cyfreithiau’r Ŵydd Lwyd’ – efallai am fod y llawysgrifau gwreiddiol naill ai wedi eu hysgrifennu ag ysgrifbin o blu gŵydd, neu wedi eu rhwymo mewn croen gŵydd.

Gellir dosbarthu’r cyfreithiau i chwe adran:

• Cyfreithiau Cristnogol
• Trefniadaeth Ymgynnull
• Ymdrin â Llofruddiaeth
• Rhestr Cylch y Wergild
• Adran Traethydd y Gyfraith
• Adran Cyngor y Gyfraith

Yma yn Aberystwyth mae gennym gyfrol gynnar gyflawn o gyfreithiau’r Grágás, a gyhoeddwyd (ond nid ar unrhyw beth yn ymwneud â gwyddau) ym 1829 gyda chyflwyniad a nodiadau gan y cyfreithiwr a’r ysgolhaig Daneg, J.F.W. Schlegel (1765-1836). Roedd Schlegel yn athro deddfeg ym Mhrifysgol Copenhagen o 1800, ac ef oedd y person cyntaf yn Nenmarc i astudio ac yna dysgu athroniaeth Kant mewn perthynas â chyfraith naturiol.

Ceir hefyd yn y gyfrol hon blât llyfr sy’n olrhain ei hanes:

Blât llyfr: EX BIBLIOTHECA / FERD. BREYMANN / LEGATA / BIBL. GUELFERBYTANAE / MDCCCLXIII

Dengys hyn fod y gyfrol hon ar un adeg yn llyfrgell breifat Friedrich August Ferdinand Breymann (1798-1863), Barnwr Llys Goruchaf o Wolfenbüttel yn yr Almaen. Ar ei farwolaeth aeth y gyfrol, ynghyd â 4700 o gyfrolau eraill, yn gymynrodd i Lyfrgell Herzog August yn Wolfenbüttel.

 

Wynebddalen y gyhoeddiad 1829

Llenyddiaeth gynnar o Wlad yr Iâ: detholiad o lyfrau o gasgliad llyfrgell George Powell, Nanteos.

Ymhlith nifer o ddeunyddiau diddorol yn Ystafell Llyfrau Prin Llyfrgell Hugh Owen, rydym wedi dewis rhai o wledydd sy Fri i Fyny yn y Gogledd ar gyfer y blog hwn. I fod yn fanwl gywir, Gwlad yr Iâ, Ynysoedd y Faroe a’r Ynys Las. Efallai eich bod yn dyfalu sut y daeth y pethau hyn i’n meddiant; wel yr ateb i hynny yw diddordebau amrywiol a rhoddion hael George Ernest John Powell, Nanteos.

In my will, therefore, I had left to your University – as well as being quite the worthiest and most intelligent corporate body in my dear but benighted town – all I possessed ‘of bigotry and virtue’ – Llythyr oddi wrth G.P tuag at Principal T C Edwards, 4.iv.1879

Hanai George Powell (1842-1882) o deulu o dirfeddianwyr lleol a dylanwadol a drigai ym Mhlasty Nanteos nid nepell o Aberystwyth. Pan ddaeth yr ystad i’w feddiant daeth hefyd yn Uchel Siryf Sir Aberteifi, ond cyn hynny treuliodd y rhan fwyaf o’i fywyd yn Llundain, Paris ac yn teithio yn eang. Ceir manylion am fywyd George Powell ar safle’r Ysgol Gelf lle cedwir llawer o’i gasgliad.

Un rhan o’r byd lle bu’n teithio oedd Gwlad yr Iâ, ac fel nifer o deithwyr Oes Fictoria enynnodd ei ddiddordeb yn y wlad anghysbell ei thirlun garw a’i hanes rhamantaidd a gadwyd am ganrifoedd yn ei chwedlau. Cafodd wersi yn yr iaith gan Eirikur Magnússon (ysgolhaig a llyfrgellydd ym Mhrifysgol Caergrawnt), a rhoddodd nawdd ariannol i’r awdur gwladgarol Jón Árnusson. Yr adeg honno roedd Gwlad yr Iâ yn eiddo i Ddenmarc ac roedd yr hen chwedlau yn ogystal â hanes gwerin, yn gyfrifol am danio mudiad cenedlgarol cryf yn ystod y 19fed ganrif a’r 20fed ganrif.

Saga þess haloflega Herra Olafs Tryggvasonar Noregs Kongs – cyhoeddwyd gan Jone Snorrasone, 1689.

 

 

Ychydig a wyddom am y brenin Norwyeg, Olaf Tryggvason, a drigai yn y 10fed ganrif, ond disgrifia’r chwedl hon sut y trodd (weithiau drwy rym) y Llychlynwyr i Gristnogaeth. Yn ystod y 12fed ganrif ysgrifennodd mynach ym mynachlog  Þingeyrar gofiant Lladin o’r brenin hanesyddol – nid yw’r testun gwreiddiol wedi goroesi – ond cyfieithwyd y gwaith i Hen Norwyeg ac mae copïau ohono yn dal ar gael. O’r wynebddalen gwelwn fod y copi hwn wedi dod o gasgliad George Powell.

Shakespeare a Samuel Johnson

Ym mis Ebrill eleni rydym yn dymuno Pen-pedwar-cant-a-hanner-blwydd Hapus i William Shakespeare. A fyddwch chi’n gweld Chwaraewyr Gwasanaethau Gwybodaeth yn dynwared y Brenin Llŷr ac yn melltithio’r storom nesaf i daro Aberystwyth? Neu a fyddwch yn ddirgel gyfarfod â’ch cariad gan bwyso dros orielau cyn i’r cyfan orffen mewn trasiedi? Wel, gwyliwch y gofod hwn! (Ond gofynnwyd i mi ddweud fwy na thebyg na fydd hyn yn digwydd… O wel!)

Fodd bynnag, i ddathlu’r digwyddiad fe hoffwn gyflwyno i’ch sylw un o’n trysorau llenyddol pennaf, sef argraffiad 1747 yr Esgob Warburton o weithiau Shakespeare a ddefnyddiwyd gan Dr Samuel Johnson wrth iddo baratoi ei Ddyddiadur. Bydd y cyfrolau’n cael eu harddangos ar Lawr D, tra ar lawr F ceir casgliad cynharach 1725 gan Pope a rhai o’r dramâu ffug enwog geisiodd William Ireland eu cyflwyno fel ‘gweithiau coll’ Shakespeare.

Argraffiad 1747 yr Esgob Warburton o weithiau Shakespeare,’restored from the Blunders of the first Editors, and the Interpolations of the two Last’

Ar ôl cael ei ofyn yn 1746 gan grŵp o gyhoeddwyr i lunio geiriadur, cymerodd Johnson (a nifer o gynorthwywyr a wnâi’r gwaith copïo) 9 mlynedd i’w gwblhau. Yn un o gofiannau Johnson ceir y disgrifiad hwn o’r gwaith:

“easily ranking as one of the greatest single achievements of scholarship, and probably the greatest ever performed by one individual who laboured under anything like the disadvantages in a comparable length of time” (oddi wrth Samuel Johnson, Walter Bate 1977).

Mae’r copi hwn o gasgliad cyflawn Warburton yn llawn nodiadau gan Johnson fel y dôi ar draws enghreifftiau o eiriau i’w defnyddio yn ei eiriadur – mwy nag mewn unrhyw waith arall. Yn ôl argraffiad heddiw o’r Oxford English Dictionary, daw’r enghreifftiau cynharaf o 1,582 o eiriau Saesneg newydd o Shakespeare, yn ogystal â thystiolaeth o ystyron newydd 7,956 o eiriau. Ymhlith ei eiriau cyfan gwbl newydd ceir admired, ghost, a leap-frog, yn ogystal â’r ymadroddion the world was their oyster a method in their madness.

 

‘Richard III’ gydag anodiadau Johnson.

 

Dyma ddisgrifiad Syr John Hawkins, cyfaill i Johnson, o’r olygfa o gasglu enghreifftiau ar gyfer y geiriadur:

“The books he used for this purpose were what he had in his own collection, a copious but a miserably ragged one, and all such as he could borrow; which latter, if ever they came back to those that lent them, were so defaced as to be scarce worth owning.” (oddi wrth Life of Samuel Johnson, 1787).

Yn 1785, ar ôl amser Johnson, daeth y cyfrolau unigryw hyn yn eiddo i’r ysgolhaig Shakespeareaidd George Stevens ac ar ei ôl ef i’r ysgolhaig a chasglwr llyfrau, Richard Heber (a oedd yn ôl pob sôn yn berchen ar dros 150,000 o gyfrolau mewn llyfrgelloedd yng Ngwledydd Prydain a thramor). Wedi hynny yr Uwchgapten Charles Thoyts oedd eu perchennog (mae ei blât llyfrau ef i’w cael ym mhob un o’r 8 cyfrol – a chofnodwyd arwerthiant o’i lyfrgell yng nghatalog Sotheby’s yn 1815). Yn 1862 prynwyd y cyfrolau gan George Powell Nanteos am 15 gini, ac ef a’u rhoddodd hwy i Brifysgol Aberystwyth.

Nodiadau a blatiau llyfr yn dangos cyn-berchnogion.

William Dowsing

Darganfyddiad diweddar yn y llyfrgell yw copi o Commentary upon the Whole Book of Judges (1615) gan Richard Rogers, wedi ei fynegeio a’i anodi’n helaeth gan William Dowsing (1596-1668), y delwddrylliwr o’r Rhyfel Cartref. Roedd Dowsing yn Biwritan ymroddedig, ffermwr a thirfeddiannwr, a milwr, a feddai ar ei lyfrgell ei hun o destunau crefyddol – ei bwrcasiad cynharaf a nodir oedd gweithiau anghyfreithlon gan wahanwyr a argraffwyd yn yr Iseldiroedd ac a guddgludwyd i Loegr.

Ym mis Mawrth 1643, ar ddechrau’r Rhyfel Cartref, ysgrifennodd Dowsing lythyr ffyrnig at bregethwr lleol o Biwritan yn cwyno am “groesau rhyfygus , darluniau ofergoelus ac olion pabyddiaeth” (Oxford Dictionary of National Biography – ODNB) a welai o gwmpas tref a phrifysgol Caergrawnt. Mae’n siŵr bod sylwadau fel hyn wedi ennill ffafr iddo gydag awdurdodau’r dydd, gan ei fod wedi cael ei benodi’n Brofost Milwrol byddinoedd y Senedd yn nwyrain Lloegr.

Cyfarwyddwyd Dowsing gan ei bennaeth, Iarll Manceinion, i weithredu fel ‘Comisiynydd er dinistrio cofebau delwaddoliaeth ac ofergoel’. Ac aeth rhagddo i weithredu ordeinhad Seneddol a gofnodwyd yn y Journal of the House of Commons am 26 Awst 1643, “yn ymwneud â chymryd ymaith pob Cofgolofn ofergoelus a delwaddoliaeth o eglwysi’r Colegau, Cadeirlanau ac eglwysi a chapeli eraill plwyfi”.

Cymerai ei waith o ddifrif – byddai ef a’i ddirprwyon (pob un ohonynt yn gymdogion a pherthnasau iddo) yn ymweld â phob un o gapeli un ar bymtheg coleg Caergrawnt, a chofnododd ymweliadau ag wyth deg dau o blwyfi eraill yn swydd Caergrawnt. Fe ymwelon nhw hefyd â dros 147 plwyf yn swydd Suffolk.

Yn ystod yr ymweliadau hyn, canolbwyntiwyd ar wastatáu’r canghellau, tynnu i ffwrdd reiliau’r allor, dileu arysgrifau ar feddau neu ar wydr, a thorri “pob cynrychiolaeth ar wydr, pren neu garreg o bersonau’r Drindod neu’r llu nefolaidd” (ODNB). Yn ddiweddarach symudwyd organau hefyd. Cofnododd y mwyafrif o’i weithredoedd mewn dyddiadur (sydd ar gael ar-lein), gan gynnwys y cofnod hwn am gapel Coleg Peterhouse, Caergrawnt:

“1. Peter-House. We went to Peter-house, 1643, December 21, with officers and soldiers, and in the presence of Mr. Hanscott, Mr. Wilson, the President Mr. Francis, Mr. Maxey, and other Fellows, Dec. 20, and 23.  We pulled down two mighty great angells, with wings, and divers other angells, and the 4 Evangelists, and Peter, with his keies on the chappell door and about a hundred chirubims and angells, and divers superstitious letters in gold.”

a’r cofnod ar gyfer eglwys plwyf Madingley, swydd Caergrawnt:

“133. March 6 …There was 31 pictures superstitious, and Christ on the cross and two thieves by him, and Christ and the Virgin Mary in another window, a Christ in the steeple window. Ordered the steps to be levelled and 14 cherubim in wood to be taken down…”

Treuliodd Dowsing oriau lawer yn darllen ac yn mynegeio llyfr Rogers – dwy awr y nos am ddeufis ac 16 tudalen bob gyda’r nos. Ceir un nodiad ar y drwg o gadw gwallt hir gan ddweud bod y Barnwr Popham ym Mrawdlys Bury ar ddiwedd yr unfed ganrif ar bymtheg wedi gorchymyn un aelod o’r Uchel-Reithgor i gael ei wallt wedi ei eillio, am ei fod yn warth i’r Frenhines Elizabeth.

Llyfrgellyddion Enwog

Yma ym Mhrifysgol Aberystwyth mae llyfrgellwyr wastad wedi cynorthwyo myfyrwyr a staff i ddod o hyd i wybodaeth a sicrhau bod yr holl adnoddau angenrheidiol ar gael ar gyfer dysgu, addysgu ac ymchwilio. Mae’r arddangosfa ddiweddaraf o lyfrau prin yn Llyfrgell Thomas Parry yn cynnwys nifer o gyfrolau a phapurau sy’n eiddo i’r Brifysgol sy’n gysylltiedig â llyfrgellwyr hanesyddol enwog.

Natural History of Oxfordshire (1677) gan Robert Plot gyda nodiadau gan Henry Ellis

Daeth Henry Ellis yn Brif Lyfrgellydd yr Amgueddfa Brydeinig yn 1805, ac arhosodd yn y swydd tan 1856 – roedd yn hynafiaethydd ac ysgolhaig nodedig. Ei gynorthwywr, a’i olynydd yn y swydd yn yr Amgueddfa Brydeinig oedd Anthony Panizzi, a ddyblodd nifer y llyfrau (gan wneud y casgliad y llyfrgell fwyaf yn y byd) a gwthio drwyddo nifer o newidiadau.

Yn gynharach dadleuodd Ellis yn erbyn rhai o’r newidiadau hyn mewn pwyllgor o’r llywodraeth – dywedodd pe na bai’r amgueddfa’n cau am dair wythnos yn yr hydref, byddai’r lle yn dod yn sicr yn afiach, a byddai agor ar Sadyrnau yn gamgymeriad, gan mai dyna pryd roedd rhannau mwyaf direidus o’r boblogaeth y grwydr (Oxford Dictionary of National Biography).  Roedd y copi hwn o Natural History of Oxfordshire gan Robert Plot yn eiddo i Ellis pan oedd yn fyfyriwr yng Ngholeg y Drindod Caergrawnt yn yr 1790au.

Syr Isaac Newton

Mae gennym yn Llyfrgell Hugh Owen gasgliad o gyfrolau prin sy’n ymwneud â’r gwyddonydd enwog Syr Isaac Newton. Yn eu plith mae argraffiad cynnar (1721) o Opticks, gan Newton ei hun lle y trodd ar ei ben ddamcaniaeth gydnabyddedig y dydd ynglŷn ag amser – fod golau ‘pur’ o’r haul yn wyn ac heb liw. Trwy ddadansoddi ymddygiad golau drwy brismau, profodd mai’r gwrthwyneb oedd yn wir, a bod i olau saith lliw gwahanol.  Hefyd yn yr arddangosfa ceir argraffiad 1760 o’i waith Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica – gwaith eithriadol o bwysig er sefydlu gwyddoniaeth mathemateg.

 

Mae gennym hefyd gopi o argraffiad 1672 o Geographia Generalis  gan Bernhard Varen a gyhoeddodd Newton ei hun. Ynddo mae Varen yn trafod egwyddorion cyffredinol daearyddiaeth fel pwnc gwyddonol drwy ddefnyddio gwybodaeth y cyfnod. Mae hyn yn cynnwyd ffeithiau mathemategol ynglŷn â dimensiwn a symudiadau’r ddaear, yn ogystal â’u cymwysiadau cyffredinol mewn mordwyo a gwneud mapiau.

 

Yn ddiweddar daeth llyfr o lyfrgell Newton ei hun i olau dydd, sef Glossarium Antiquitatum gan William Baxter, a gyhoeddwyd yn 1719 ac a ddaeth i feddiant Newton pan oedd yn Feistr y Bathdy Brenhinol. Mae platiau llyfr diweddarach yn dangos fod y gyfrol yn dal ym meddiant Newton pan fu farw

Beiblau Masnachwr o Ddinbych

Mae’n debygol mai mewn ymateb i apêl gan y Prifathro T.F. Roberts yn 1897 y cyflwynodd Thomas Roberts y beiblau hyn yn rhodd i’r Brifysgol.  (Cyflwynodd masnachwr arall o Ddinbych, E.T. Jones, gyfres o bamffledi o 1820 gan y cyhoeddwr radicalaidd William Hone tua’r un adeg). Cynhyrchwyd Testament Newydd 1589 gan William Fulke, Meistr Coleg Benfro, Caergrawnt, fel rhan o’i wrthbrawf o Destament Newydd Rheims oedd wedi ei gynhyrchu gan Gatholigion Seisnig.

Copi o’r ‘Breeches Bible’ yw’r gyfrol arall sydd hefyd wedi ei dyddio i 1589. Defnyddiwyd beiblau teuluol yn aml iawn i gofnodi genedigaethau a marwolaethau sawl cenhedlaeth ac mae’r ‘Breeches Bible’ yn cynnwys nifer o anodiadau diddorol iawn gan deuluoedd Davies a Lloyd o’r 1680au a’r 1690au. Mae’n amlwg bod Testament Newydd Faulke wedi cael ei astudio’n aml dros y blynyddoedd, a nifer o dudalennau wedi cael eu troi drosodd i nodi testunau pwysig. Ceir hefyd yn y gyfrol bapur wats gan Robert Jones, gwneuthurwr clociau o Ruthun ar ddechrau’r  19eg ganrif, a phamffled byr yn dadlau yn erbyn y degwm. Er bod y rhwymiad yn fregus, mae’n cynnwys gwastraff rhwymwr o gyfrol gynharach a argraffwyd mewn llythrennau du.